Al langere tijd gaat het onder juristen over procedurele rechtvaardigheid. Daarbij gaat men ervan uit dat het hanteren van de juiste procedures bij de deelnemende partijen leidt tot een snellere acceptatie van de uitkomst van die procedures. Deze ‘heilige graal der rechtvaardigheid’ blijkt echter behoorlijk leeg te zijn. Want aan het einde van de dag gaat het toch om de inhoud van een oordeel. En het vellen daarvan is, hoe je het ook wendt of keert, uiteindelijk toch een uiting van macht. Hetgeen, bijvoorbeeld naar aanleiding van de Toeslagenaffaire, de vraag opriep hoe ‘materieel’ rechtvaardig een machthebber (bestuurder, rechter) dient te zijn. Het belang van die vraag bleek vandaag weer eens uit een artikel over plagiaat in het AD.

Plagiaat

Als het gaat om plagiaat zijn hogescholen en universiteiten tegenwoordig uiterst streng. In het cursusmateriaal wordt bij iedere huiswerkopdracht benadrukt dat plagiaat op de ergst mogelijke manier wordt afgestraft. Iedere bron moet worden vermeld. En die vermelding moet op een nauw omschreven manier gebeuren. Dat geldt niet enkel voor het refereren aan de teksten van anderen. Er bestaat namelijk ook zoiets als ‘zelfplagiaat’. Daarbij refereer je zonder bronvermelding aan eerdere teksten van jezelf.

Je kunt je afvragen waarom men zo panisch is voor plagiaat. Het zal mede te maken hebben met de affaire Diederik Stapel, en diverse andere affaires die minder in het geheugen zijn blijven hangen. Daar zal de vergaande juridisering van de maatschappij haar steentje aan hebben bijgedragen. Waarbij het niet enkel gaat om de vrees dat je als opleidingsinstituut een batterij advocaten achter je aan krijgt. Veeleer zal het komen door de batterij aan juristen die zij zelf in dienst hebben, en die als werkomschrijving hebben om alles binnen de eigen organisatie juridische waterdicht te timmeren.

Er wordt, kortom, in juridische zin niets meer aan het toeval overgelaten. En dat kon nog wel eens een voorbode zijn van de ‘logaritmisering’ van de maatschappij. Daarover straks meer. Eerst de kwestie die in het AD aan de orde kwam.

Beschuldiging

De kwestie ging over een fout die een leerling had gemaakt in de bronvermelding in de bijlage van een verslag. De school kwam achter de fout toen een digitaal systeem deze ontdekte. De leerling gaf de fout toe. Van opzet was geen sprake (waarom zou een leerling opzettelijk bronvermelding in een bijlage van een verslag achterwege laten?). Toch strafte de hogeschool de fout ongekend hard af : uitsluiting van bepaalde vakken en een jaar studievertraging. Intussen kwam de leerling te boek te staan als ‘fraudeur’.

Iedereen zal hierin de ingrediënten van de Toeslagenaffaire herkennen:

• een kleine vergissing van een niet-deskundige,
• de keiharde afstraffing,
• het predikaat ‘fraudeur’.

Maar wat met name opvalt aan beide kwesties, is dat er zulke vergaande eisen worden gesteld aan de ondeskundige mens. De plagiaat- en toeslagenregeling gaan uit van de ‘perfecte burger’. En die burger wordt gecontroleerd door net zo perfecte, waterdichte controlemechanismen (digitale systemen die al bij de kleinste fout ‘redflaggen’).

Logaritmisering

Die a) zeer vergaande eisen die aan de ‘perfecte burger’ worden gesteld, en b) de waterdichte digitale controlemogelijkheden van bestuurders en toezichthouders om aan die eisen streng de hand te houden, zou je kunnen samenvatten onder het begrip ‘logaritmisering van de samenleving’.

In een dergelijke logaritmische samenleving wordt voortdurend gedacht volgens de ‘computermetafoor’. Dat wil zeggen dat men alle handelen van maatschappelijke deelnemers inkadert in protocollen. Vergelijk het met de formulieren die je vaak op websites tegenkomt en waarbij je antwoord moet geven aan de hand van een limitatief keuzemenu. “Wat is uw lievelingskleur? A: rood, of B: blauw?” En dat is nog maar een klein aspect van de metafoor. Een ander is dat je iedere stap van een procedé zeer nauwkeurig dient te volgen. Hetgeen doet denken aan de natuurkunde- en wiskunde B-lessen op de middelbare school. Meer dan bij andere vakken ging het er daarbij om om ieder gevoel, iedere wens tot begrijpen en elk (vrij-)denken uit te schakelen en enkel droogjes de stappen van een formule nauwgezet te volgen. Alleen dan kwam je tot de juiste uitkomst. Doe dat lang genoeg en je krijgt ‘vierkante’ hersencellen die niks anders meer toelaten dan protocollair denken.

Het is dat denken, en die mentaliteit, die de logaritmische samenleving vereist : verstand en gevoel op nul, en de stappen van het procedé nauwgezet volgen.

Wat dat betreft zou je het ook de ‘Ikea-metafoor’ kunnen noemen.

Tegenwicht

Aan deze ontwikkeling valt echter niet te ontkomen. Sterker, kans is groot dat we nog maar aan het begin van de logaritmische samenleving staan. Digitale controlesystemen worden steeds vaker gekoppeld en kunnen steeds kleinere foutjes en oneffenheden constateren. Terwijl de uiteenlopende deskundigen zich steeds verder specialiseren met als gevolg dat aan de gewone burger steeds verdergaande vaardigheidseisen worden gesteld om te kunnen omgaan met de systemen en protocollen die deze specialisten verzinnen.

De vraag is dan ook niet zozeer wat er tegen deze ontwikkeling moet worden gedaan. De vraag is veeleer welke gevolgen er moeten worden verbonden als de abstracte idee van de ‘perfecte burger’ in werkelijkheid niet blijkt te bestaan. Anders gezegd : welke gevolgen moeten er worden verbonden aan de foutjes van de niet zo perfecte burger?

Dat is een vraag naar de rechtvaardigheid van de machthebber (bestuurder, rechter en, zo voeg ik nu toe : protocol). Een antwoord op die vraag wordt niet gevonden in de procedurele aspecten van de rechtvaardigheidsidee. Hier gaat het om de inhoudelijke kant van rechtvaardigheid. Bijvoorbeeld om de evenredigheid. Moeten foutjes van de burger keihard worden afgestraft? Dient die burger na het maken van zo’n foutje te boek te staan als ‘fraudeur’?

Plus : moet niet ook aan private grootpartijen, zoals (tech)bedrijven, banken, en dergelijke de eis worden gesteld dat zij milder omgaan met de niet zo perfecte en niet op ieder doortrapte oplichtingstruc bedachte klant?

Vragen en advies

Hebt u vragen over opgelegde sancties, handhavingsmaatregelen of wegens kleine foutjes opgelegde maatregelen? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.