De laatste tijd kom ik hem steeds vaker tegen, de ‘jij-bak’. Vooral mijn kleine en mondige nichtje gebruikt hem zeer regelmatig. Telkens als ik haar (vanuit opvoedkundig perspectief) aanspreek op gedrag, heeft ze direct een ‘jij-bak’ voorhanden. De opdracht om haar kamer op te ruimen wordt direct gepareerd met de mededeling dat ik de afwas ook nog niet heb gedaan. En als ik zeg dat ze wat beter haar best moet doen op school, pareert ze dat direct door me te wijzen op het feit dat ik ook maar een dom rechtenstudietje heb afgerond. Ach, het is nog maar een kind, denk ik dan. Maar intussen kom ik de jij-bak ook bij volwassenen steeds vaker tegen. En dat maakt iedere mogelijkheid tot het geven van opbouwende kritiek, of tot het wijzen op verbeterpunten, onmogelijk.

Verbeterpunten, fouten maken en leren

Onze maatschappij bestaat uit continu lerende organisaties. Dat is enerzijds een gevolg van het feit dat de wereld om ons heen verandert (digitalisering, nieuwe wetgeving, etc.), en anderzijds van het feit dat de organisatie zelf verandert (mensen gaan met pensioen, nieuwelingen komen erbij, etc.).

Leren is een proces van vallen en opstaan. Onlangs las ik een artikel (ik ben vergeten waar) waarin stond dat het maken van fouten onmisbaar is voor het leren. Oftewel: er wordt niet geleerd als er geen fouten worden gemaakt. In ander verband heb ik daar zelf wel eens op gewezen: waarschuwen (oftewel ‘fout-preventief leren’) werkt niet of nauwelijks. Er wordt voornamelijk geleerd door fouten te maken. Dat heeft iets Darwinistisch: de wal keert het schip, en de omstandigheden laten de ‘fittest’ overleven. En die ‘fittest’ is degene die zijn neus tegen de omstandigheden heeft gestoten. Oftewel: degene die een fout heeft gemaakt en daarvan heeft geleerd.

Maar ergens in onze maatschappij, of cultuur, is het maken van fouten een soort van doodzonde geworden. Dat zal veel te maken hebben met het feit dat wij in het Westen in een schuldcultuur leven (anders dan in culturen waar de vrije wil niet wordt erkend, zoals culturen waarin men in alle gebeurtenissen de wil van een god ziet). Hetgeen weer sterk zal correleren met het feit dat wij een ‘ego-gedreven’ cultuur zijn, met alles aansprakelijkheden en verantwoordelijkheden die daarbij horen. De schuld is bij ons het allerlaatste wat wij willen krijgen. En gewezen worden op een fout wordt bij ons ervaren als het krijgen van de schuld. Westerlingen beschuldigen elkaar voortdurend van van alles en nog wat en dan vooral van het maken van fouten. En omgekeerd proberen ze tegelijkertijd voortdurend onder schuldenlast uit te komen. Een van de manieren om dat te doen, is door de schuld door te geven, oftewel aan een ander te geven, of door die terug te geven. (Wat dat betreft bestaat er niet enkel een monetaire schuldenmarkt, maar ook een ethisch-culturele.)

En daar komt de jij-bak in het plaatje! De jij-bak is immers het perfecte wapen in onze schuldcultuur; ze is schild en zwaard tegelijk. Je weert er een beschuldiging mee af en geeft direct een andere beschuldiging door aan de persoon die jou beschuldigde. Vanwege zijn bruikbaarheid door de geschiedenis heen, zit de jij-bak inmiddels in ons DNA. Maar dat heeft naast grote voordelen, ook grote nadelen. Met name waar het leren betreft.

Jij-bak

In het boek ‘Argumenteren voor juristen’ van F.H. van Eemeren e.a. (1991) dat ik tijdens mijn ‘rechtenstudietje’ heb moeten lezen, stond het volgende over de drogreden:

“Om de oplossing van een verschil van mening te bevorderen, moeten de discussianten zich houden aan bepaalde discussieregels. Overtredingen van deze regels hebben tot gevolg dat de oplossing van het verschil van mening bemoeilijkt of zelfs verhinderd wordt. In zulke gevallen is dan sprake van verkeerde discussiezetten, ook wel drogredenen genoemd.”

Hier gaat het om het oplossen van een verschil van mening (of geschil), maar dit citaat is natuurlijk ook van toepassing op het leren. Het oplossen van een verschil van mening is immers een soort leren. In geval van een verschil van mening is er ergens sprake van een fout. Minstens een van beide meningen zal immers niet toepasselijk zijn op de objectieve werkelijkheid. In welk geval er sprake is van een fout. En die fout kan enkel worden opgespoord als er eerlijk en objectief wordt gediscussieerd.

De jij-bak (ook wel deftig aangeduid als ‘tu quoque’) is bij uitstek een drogreden. Hij leidt immers af van datgene waar het in een discussie (of bij het wijzen op een fout) om gaat. Dat ik de afwas nog niet heb gedaan, doet niets af aan het feit dat mijn nichtje haar kamer moet opruimen. En dat ik slechts een rechtenstudietje heb gedaan doet niets af aan het feit dat zij haar best moet doen op school. Misschien heeft ze andere goede redenen om niet haar best op school te doen (bijvoorbeeld omdat ze veel tijd kwijt is om een bijzondere aanleg op een bepaald ander gebied te ontwikkelen) maar ook daar staat mijn rechtenstudietje volledig buiten. Het in stelling brengen van de jij-bak leidt dan ook af van de kern van de zaak, en doet daarmee afbreuk aan de mogelijkheid om te leren van de fout waarop gewezen wordt of van datgene waar het om gaat.

Gevolg van de jij-bak

Een ander gevolg van de jij-bak is dat degene die in een organisatie ooit heeft gewezen op een fout (en daarmee die organisatie een prachtige gelegenheid tot leren heeft gegeven) en vervolgens werd geconfronteerd met een jij-bak, het voortaan wel uit zijn hoofd zal laten om op fouten (of leerpunten) te wijzen. En als er binnen een organisatie te vaak wordt gestrooid met jij-bakken, zal zo’n organisatie zich ontwikkelen tot een angstige organisatie waarin mensen cynisch zullen worden en zullen groei en ontwikkeling van die organisatie belemmerd worden.

Ik heb het idee dat er steeds meer van dit soort organisaties zijn.

Vragen en advies

Hebt u vragen over het recht? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.

Willem Brakenhoff