Caveat emptor. Oftewel ‘koper, let op!’ Het is een van de beginselen van het verbintenissenrecht. Het is een waarschuwing aan de koper om goed op te letten bij het sluiten van het koopcontract. Want daarna kom je er niet zomaar meer onderuit. In het Nederlandse recht gaat het om de zogenaamde onderzoeksplicht. De koper wordt geacht om zich goed te laten informeren en de aan te kopen goederen tevoren goed te onderzoeken. En die waarschuwing dient serieus te worden genomen. Zeker in een wereld van professionele en gehaaide verkopers. Een wereld waarin tegenwoordig meer psychologen emplooi vinden dan in de geestelijke gezondheidszorg.
Deze week vernam ik een paar dingen die mij zeer aanspreken, zowel in mijn rol van motivationeel psycholoog als die van jurist. En eigenlijk zouden ze iedereen moeten aanspreken, in welke rol dan ook. Het eerste was een uitspraak van ene Barack Obama. Het tweede was iets dat ik las in het boek ‘Focus’ over chipmachinemaker ASML. In beide gevallen gaat het over een mentaliteit die we volgens mij op het moment erg goed kunnen gebruiken in Nederland. Zowel in de private als in de publieke sector. En vooral op die gebieden waar Nederland vast loopt: files, kabinetsformaties, woningbouw, vergunningverlening, duurzaamheidsprojecten, zorg, et cetera.
Over de Tweede Kamerverkiezingen van afgelopen woensdag (22 november 2023) zal nog lang worden nagepraat. Voor mij was het aanleiding om het boek ‘The Righteous Mind’ (in Nederland: ‘Het Rechtvaardigheidsgevoel’) van Jonathan Haidt (Wiki) er weer eens bij te pakken. Haidt is een sociaal-psycholoog die onderzoek heeft gedaan naar moraliteit en politieke voorkeuren. Razend interessant natuurlijk voor iemand als ik die opereert op het snijvlak van recht en psychologie. Vloeit recht immers niet voort uit moraliteitsnoties? En vloeit het daarmee niet voort uit sociaal-psychologische processen? Als je Haidt leest, is dat inderdaad het geval. Beginselen als gelijkheid en evenredigheid lijken zelfs een evolutionaire grondslag te hebben. En ook politieke voorkeuren lijken evolutionair te verklaren. Wil je de verkiezingen van 2023 duiden, dan is het wellicht goed om Haidt er even bij te pakken.
Naast jurist ben ik ook toegepast psycholoog. Ik vind het dan ook zeer interessant om juridische zaken vanuit een sociaal-psychologisch perspectief te bekijken. Dezer dagen doe ik dat met betrekking tot de nieuwe Omgevingswet. Deze wet is al in 2016 gepubliceerd in het Staatsblad, en zal op 1 januari 2024 in werking treden, na vele malen te zijn uitgesteld. Dat uitstel had met name te maken met het feit dat de aan de wet gekoppelde digitale infrastructuur steeds niet op orde bleek. Dat zou nu anders moeten zijn. Maar velen waarschuwen voor ongelukken. De vraag die ik mezelf – als psycholoog – stel is: heeft waarschuwen eigenlijk wel zin?
We leven in moderne tijden waarin het overgrote deel van de bevolking ‘hoog’ is opgeleid. Dat heeft twee gevolgen: 1) iedereen vindt zichzelf ontzettend slim, en 2) iedereen vindt de ander een stuk minder slim dan zichzelf. Als gevolg daarvan zien we aan de ene kant een hoop belerende toespraken (‘gepreek’), en aan de andere kant een groot verzet daartegen. Het zal de psycholoog allemaal niet verbazen. In dit artikel wordt een aantal psychologische inzichten besproken in samenhang met deze ontwikkeling: reactance en de ‘Better-than-average-heuristic’.
Altijd leuk om het boek ‘Sociale psychologie’ van Vonk e.a. er weer eens bij te pakken. Waarbij voor juristen het hoofdstuk ‘Beslissen en beoordelen’ natuurlijk het interessantst is. Het hoofdstuk gaat vooraf aan het hoofdstuk over beïnvloeding. En dat is natuurlijk niet voor niets. Want als je weet hoe mensen beslissingen nemen, weet je ook hoe je ze daarin kunt beïnvloeden. Ik bespreek in deze blog een paar voorbeelden van ‘beslis-vuistregels’ (‘heuristieken’) en ‘biases’ die ik aan het boek ontleen.
Dat Nimby-gedrag niet alleen maar komt door egoïsme is al lang bekend in de sociale psychologie. Dat mensen in opstand komen tegen bouwprojecten vindt voor een belangrijk deel ook zijn oorzaak in rechtvaardigheidspercepties. Daarover is de goegemeente in bestuurlijk Nederland het inmiddels wel eens. Vandaar ook de nadruk die tegenwoordig zo wordt gelegd op participatie. Toch is dat (lang) niet het hele verhaal. En dat mochten we onlangs weer uit de doeken doen in het Brabants Dagblad.
Als counsellor bemiddelen wij regelmatig bij bezwaren tegen bouwprojecten. Daarbij kan het er soms hard aan toe gaan. Er staat voor de betrokkenen immers veel op het spel. Voor de bouwer ligt dat belang wat eenduidiger dan voor de bezwaarden. De bouwer wil namelijk gewoonweg bouwen en/of centen verdienen. Bij de bezwaarden kan een heel register aan emoties spelen. Natuurlijk spelen ook daar de centen. Maar uit ons eigen onderzoek blijkt dat er ook rechtvaardigheidsgevoelens spelen, identiteitskwesties en … angst. Angst voor een onbekende toekomst. Wat dat laatste betreft maakten we onlangs een mooi voorbeeld mee. Iets waar de praktijk mogelijk iets van kan leren.
In de nacht van zaterdag op zondag, op een moment dat enkel bezoekers van illegale rave-parties nog wakker zijn (zij het in relatief onbewuste staat), mochten wij op de radio (KRO-NCRV) iets zeggen over de ‘IJburgse NIMBYs’. Dat zijn bewoners van de Amsterdamse wijk IJburg die en masse opkomen tegen de plannen voor de aanleg van een windmolenpark in het IJmeer. Terwijl ze eerder ‘allemaal’ GroenLinks hadden gestemd, een politieke partij die opkomt voor alternatieve energiebronnen. Kortom, de hypocrisiekaart werd al snel getrokken, en al snel was het een en al ‘Nimby’ wat de klok sloeg. En daar hebben wij toevallig verstand van…
Interessant artikel in NRC gisteren (11 augustus 2020). Het betrof een interview met Friedrich Glasl over de steeds vaker escalerende ruzies op sociale media. Hoe moet je omgaan met dat soort ‘fitties’? Althans, als je wilt de-escaleren. Want je kunt je natuurlijk afvragen of je dat überhaupt wel wilt, de-escaleren…