Over de Tweede Kamerverkiezingen van afgelopen woensdag (22 november 2023) zal nog lang worden nagepraat. Voor mij was het aanleiding om het boek ‘The Righteous Mind’ (in Nederland: ‘Het Rechtvaardigheidsgevoel’) van Jonathan Haidt (Wiki) er weer eens bij te pakken. Haidt is een sociaal-psycholoog die onderzoek heeft gedaan naar moraliteit en politieke voorkeuren. Razend interessant natuurlijk voor iemand als ik die opereert op het snijvlak van recht en psychologie. Vloeit recht immers niet voort uit moraliteitsnoties? En vloeit het daarmee niet voort uit sociaal-psychologische processen? Als je Haidt leest, is dat inderdaad het geval. Beginselen als gelijkheid en evenredigheid lijken zelfs een evolutionaire grondslag te hebben. En ook politieke voorkeuren lijken evolutionair te verklaren. Wil je de verkiezingen van 2023 duiden, dan is het wellicht goed om Haidt er even bij te pakken.

Moral foundations theory

De basis van Haidt’s theorie – die hij de Moral foundations theory heeft genoemd – is samen te vatten in de zin: “Intuïties komen eerst, strategische redeneringen volgen”.

Het komt er op neer dat mensen morele beslissingen min of meer onbewust maken en deze pas later beredeneren. Oftewel, eerst is er het onbewuste dat richting geeft, en vervolgens is er de cognitie die de onbewuste richting van argumenten voorziet. Haidt noemt dat onbewuste de olifant, en de cognitie de berijder. Waarbij hij stelt dat de berijder in dienst staat van de olifant.

Haidt staat bepaald niet alleen in deze benadering van de relatie tussen onbewuste en bewuste (cognitie). Je zou de overweldigende invloed van het onbewuste zelfs ‘staande wetenschap’ mogen noemen. Daniel Kahneman heeft er onlangs nog de ‘Nobelprijs’ voor de Economie voor gekregen. Kahneman toonde met Amos Tversky aan dat mensen de meeste beslissingen snel nemen op basis van onbewuste heuristieken. Nadenken kost namelijk ontzettend veel energie en gaat ook erg traag. Daardoor vallen mensen meestentijds terug op het onbewuste bij het nemen van beslissingen. En dat geldt volgens Haidt kennelijk ook voor het morele denken. (hier overigens een zeer interessante lijst met heuristieken en fallacies …)

Haidt verwijst bij dit alles ook naar David Hume, die zou hebben gesteld dat morele percepties niet moeten worden ingedeeld bij de werkzaamheid van de rede, maar bij de smaak of de sentimenten.

Welk bolletje rood kleuren?

Hieruit blijkt dat verkiezingen, die vaak sterk samenhangen met moraliteitsnoties, geen rationeel proces zijn. Waarbij ik overigens wil benadrukken dat dit net zozeer geldt voor de verkiezingen van afgelopen woensdag als voor die van – pak um beet – 1994 (toen Wim Kok won). Ik merk dit dan ook los van iedere mogelijke politieke voorkeur op.

Ook bij verkiezingen weegt het onbewuste dus zwaar. En in dat onbewuste zitten inhouden die het resultaat zijn van de evolutionaire ontwikkeling van de mens. Haidt heeft hier zes focuspunten van (onbewuste) morele perceptie onderscheiden.

Zes focuspunten voor moraliteit in het onbewuste

Haidt veronderstelt zes focuspunten voor moraliteit in het onbewuste. Deze zijn het gevolg van de menselijke evolutie waarbij een aantal zaken voor onze voorouders van levensbelang waren: groepsprocessen (in- en outgroup, identiteit, loyaliteit, autoriteit, evenredigheid), ziekte (en daarmee samenhangend hygiëne of ‘reinheid’), angst en gevaar en opstaan tegen onderdrukking.

Hieruit zijn volgens Haidt de volgende zes focuspunten voor moraliteit voortgevloeid:

Zorgzaamheid,
Eerlijkheid (in de zin van evenredigheid)
Loyaliteit
Autoriteit
Heiligheid (in de zin van reinheid en walging voor wat ziek kan maken)
Vrijheid

Haidt stelt vervolgens vast dat ‘links’ (‘democrats’) hier in het nadeel is van ‘rechts’ (‘republicans’). ‘Links’ bedient namelijk slechts twee van deze zes focuspunten: Zorgzaamheid en Vrijheid (waarbij vrijheid samenhangt met het eerlijkheidsaspect ‘gelijkheid’. Haidt had gelijkheid aanvankelijk ingedeeld bij Eerlijkheid, maar naderhand een apart domein gegeven onder Vrijheid. Volgens hem heeft ‘linkse’ eerlijkheid, zijnde gelijkheid, meer van doen met opstand tegen onderdrukking en vrijheid van onderdrukking dan met eerlijkheid an sich. Het domein van Eerlijkheid is daarom enkel gereserveerd voor evenredigheid, hetgeen meer staat voor meer ‘rechtse’ morele noties als ‘loon naar werken’).

‘Rechts’ bedient alle zes de focuspunten, zij het dat Zorgzaamheid meer betrekking heeft op zorg voor de eigen groepsleden.

Haidt verbeeldt dit als volgt in een diagram (waarin hij overigens nog geen aparte categorie voor gelijkheid (onder Vrijheid) onderscheidde maar gelijkheid onder Eerlijkheid schaarde):

 

Te zien is dat ‘links’ enkel Zorgzaamheid (‘Harm’) en Eerlijkheid (als gelijkheid) (‘Fairness’) omarmen, terwijl ‘rechts’ alle categorieën omarmt (zij het Harm en Fairness in mindere mate dan ‘links’).

Het voordeel voor ‘rechts’ zit hem volgens Haidt daarin dat ‘rechts’ meer focuspunten heeft om campagne op te voeren. ‘Rechts’ kan namelijk meer dan ‘links’ een appel doen op onbewuste processen die verband houden met groepsmechanismen (in- en outgroup, loyaliteit en georganiseerdheid, etc.), angst (voor het vreemde), gevaar en ‘reinheid’.

Politieke voorkeur zit in de genen

Interessant is ook dat Haidt opmerkt dat politieke voorkeur sterk genetisch bepaald is. Hetgeen niet zo vreemd is gezien de samenhang met deze zes onbewuste focuspunten. De inhouden van het onbewuste hebben immers een sterke samenhang met ‘voorouderlijke ervaringen’. In hoeverre daarmee het verschil tussen ‘linkse’ en ‘rechtse’ voorkeuren kan worden verklaard, blijkt niet uit het boek van Haidt. Mogelijk houdt dat verband met overwegend vrouwelijke en overwegend mannelijke voorouderlijke ervaringen.

‘Rechtse’ evenredigheid en ‘linkse’ gelijkheid?

Vraag die ik me als jurist vervolgens stel, is of het voorgaande nou betekent dat in de optiek van Haidt het evenredigheidsbeginsel een ‘rechts’ beginsel is en het gelijkheidsbeginsel ‘links’. Evenredigheid staat in Haidt’s systeem voor het ‘loon naar werken’ en dus krijgen wat je toekomst. Terwijl gelijkheid in zijn systeem staat voor het streven naar vrijheid van onderdrukking.

Ik ga op die vraag hier geen antwoord geven. U mag er zelf rustig over nadenken …

Vragen en advies

Hebt u vragen over het recht? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.

Willem Brakenhoff