Altijd leuk om het boek ‘Sociale psychologie’ van Vonk e.a. er weer eens bij te pakken. Waarbij voor juristen het hoofdstuk ‘Beslissen en beoordelen’ natuurlijk het interessantst is. Het hoofdstuk gaat vooraf aan het hoofdstuk over beïnvloeding. En dat is natuurlijk niet voor niets. Want als je weet hoe mensen beslissingen nemen, weet je ook hoe je ze daarin kunt beïnvloeden. Ik bespreek in deze blog een paar voorbeelden van ‘beslis-vuistregels’ (‘heuristieken’) en ‘biases’ die ik aan het boek ontleen.

Heuristieken

Als mensen beslissingen nemen, gebruiken ze vuistregels. Die worden ‘heuristieken’ genoemd in de besliskunde. Ze zijn erg handig, maar kunnen ook flink misleiden. Sommige van die misleidingen komen dermate vaak voor dat ze bekend zijn komen te staan als een beruchte ‘bias’ (‘vertekening’ of ‘vooroordeel’). Ik bespreek een aantal heuristieken en biases.

Representativiteitsheuristiek

Stel dat iemand wordt omschreven als humoristisch, speels en kunstzinnig. En je moet raden welk werk hij doet: a) hij is striptekenaar, of b) hij werkt op een kantoor. Wat raad je? Veel mensen zouden zeggen dat de desbetreffende persoon striptekenaar is. De genoemde karaktertrekken passen daar immers perfect bij. Maar waar dan aan voorbij wordt gegaan, is dat er maar heel erg weinig striptekenaars zijn in Nederland, en heel veel mensen op een kantoor werken. De kans dat een humoristisch, speels en kunstzinnig persoon op een kantoor werkt, is veel groter dan dat hij striptekenaar is. Door ‘striptekenaar’ te antwoorden, houd je dus geen rekening met statistiek. Je vaart enkel op de voor het beroep van striptekenaar representatieve kenmerken. En dat kan misleidend zijn.

Ankering

Een bekende beslisfout is die welke gebruik maakt van een willekeurig ‘anker’. Je kunt mensen vragen hoeveel advocaten zij denken dat er in Nederland zijn: zijn dat er meer of minder dan 2.500? En wanneer ze daarop antwoord geven, vraag je hoeveel ze schatten dat het er zijn. Het antwoord op die laatste vraag zal dan veelal in de buurt van de 2.500 zitten. Ook mensen die zonder het noemen van het anker (2.500) een goede gok zouden hebben gedaan, passen hun antwoord vanwege het anker aan. (PS, er zijn circa 20.000 advocaten in Nederland. In de biologie noemen ze dat een ‘plaag’).

Gambler’s fallacy

Dit is de denkfout van de gokker die denkt dat na elf keer geen 6 werpen met een dobbelsteen, de kans op 6 de volgende worp groter is. Immers: de kans op een 6 is 1/6^e, dus bij 12 worpen zou statistisch gezien twee maal een 6 geworpen moeten worden. Nu er zelfs niet een keer een 6 is geworpen, moet 6 wel een keer tevoorschijn komen!

Onjuist: de kans op een 6 blijft iedere worp weer 1/6^e. Ook al is er al honderd keer geen 6 geworpen.

Beschikbaarheidsheuristiek

Dit is de denkfout dat gebeurtenissen die je je levendig voor de geest kunt halen, een grotere kans hebben om daadwerkelijk te gebeuren.

Dit zie je vaak bij terreuraanslagen en vliegtuigongelukken. Als die gebeuren, komen ze groots en uitgebreid in het nieuws. Daardoor zijn de mentale beelden daaraan zeer gemakkelijk bij mensen op te wekken. Nine-eleven staat bij iedereen op het netvlies, en dat geldt ook voor neerstortende vliegtuigen (door programma’s als ‘Air Crash Investigation’). Deze beelden zijn dus eenvoudig ‘beschikbaar’. Maar dat neemt niet weg dat de kans om slachtoffer te worden van een terreuraanslag of vliegramp statistisch gezien zeer klein is.

Confirmation bias

En dan is er natuurlijk de bekende confirmation bias: het zoeken naar bevestiging. Mensen hebben de neiging om vooral naar informatie te zoeken die hun bestaande ideeën bevestigen.

Deze bias kom je in alle soorten en maten tegen. Ze ligt ook ten grondslag aan de ‘tunnelvisie’. Die bestaat niet enkel bij aanklagers in het strafrecht, maar in wezen hebben alle advocaten ermee te maken. De bias is voor advocaten gevaarlijk omdat ze het moeilijk maakt om te anticiperen op stellingen van de wederpartij. Het blijkt bij de voorbereiding van een rechtszaak uiterst lastig te zijn om zich te verdiepen in het standpunt en de potentiële stellingen van de wederpartij. Het brein wil daar op de een of andere manier niet aan. Dat kan te maken hebben met het feit dat het brein nauwelijks bestand is tegen de ‘pijn’ van de cognitieve dissonantie. Het zich verdiepen in de wederpartij vereist echter dat men daar overheen kan stappen, en dat men de eigen stellingen en overtuigingen beproeft door deze vanuit het perspectief van de wederpartij te bestrijden. Juist omdat dit zo moeilijk is, is het soms goed om in het eigen team iemand de rol van ‘advocaat van de duivel’ te geven.

Lijst met biases

De voorgaande zijn maar een paar ‘uitdagingen’ voor een heldere en objectieve kijk op de zaak. Hier op Wiki kunt u zich verder onderdompelen in een lijst van biases en denkfouten.

Vragen en advies

Hebt u vragen over het recht? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.

Willem Brakenhoff