Een van de interessantste zaken die ik tegenkwam in het onderzoek dat ik een paar jaar geleden heb gedaan naar ‘Nimbyisme’ en burgerverzet, is het fenomeen ‘diëtrologica’. Die term staat voor ‘datgene wat erachter schuilt’, en vertoont gelijkenis met het fenomeen complottheorie. Mensen hebben de neiging overal iets achter te zoeken, of er een verklaring voor te zoeken. Ook voor zaken waar geen verklaring voor is. En op dezelfde manier hebben mensen de neiging in het handelen van anderen opzet te zien. Waar dat handelen vaak volstrekt willekeurig is. Het zoeken naar dit soort verklaringen wordt gevoed door wantrouwen. Van beide kanten.

Diëtrologica en wederzijds wantrouwen

Ik geloof dat het een artikel van S. Russo uit 2009 in Psicologia Politica was, genaamd “Lulu conflicts and reactions to perceived injustice. An Italian case study.” ‘LULU’ is eenzelfde soort acroniem als ‘NIMBY’. De laatste is het bekendste, en staat voor ‘Not In My BackYard’. De eerste staat voor ‘Locally Unwanted Land Use’. Het komt in wezen op hetzelfde neer. En Russo deed er psychologisch onderzoek naar.

Hij stuitte op het feit dat overheden bij besluitvormingstrajecten soms geneigd zijn om zaken achter te houden uit vrees voor weerstand uit de maatschappij. Terwijl dat achterhouden van informatie juist weerstand uitlokt. Dat heeft te maken met het psychologische mechanisme dat mensen geneigd zijn om informatielacunes in te vullen volgens een worst case-scenario.

Een gebrek aan informatie is zo’n beetje het meest beangstigende dat een mens kan overkomen. Denk maar aan het wachten op een uitslag bij een arts: mensen zijn geneigd om van het ergste uit te gaan. Het gezegde luidt niet voor niets ‘de mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest’. Stuur iemand een donker bos in, en al zijn voelsprieten staan op scherp. Dermate op scherp dat ze zelfs geluid ontwaren waar dat niet is, en monsters waar die niet bestaan.

Russo beschrijft dus dat dit psychologische mechanisme ertoe leidt dat een wantrouwende overheid, die vanuit dat wantrouwen in de burger informatie niet verstrekt, leidt tot wantrouwen bij de burger, die de informatielacune invult volgens een worst case-scenario.

Daarbij speelt ook de FAF een rol:

De fundamentele attributiefout (FAF)

Dit is een bekend fenomeen in de psychologie. De fundamentele attributiefout (zo ingeburgerd in de psycho-wetenschap dat ie een heus acroniem heeft gekregen: de ‘FAF’) ziet op de neiging van mensen om het falen van zichzelf te wijten aan de omstandigheden (of toeval), en de eigen successen aan de eigen intenties. Waar het falen van de ander wordt geweten aan intentie, en het succes van de ander aan de omstandigheden (of toeval).

Waar het niet beschikken over informatie leidt tot een invulling van de informatielacune volgens een worst case-scenario, daar zorgt de FAF ervoor dat de informatielacune, en dus de angst, aan iemand te wijten is: degene die de informatie achterhoudt. Die persoon is dus verantwoordelijk voor het worst case-scenario.

De combinatie informatielacune en FAF leidt dan ook tot diëtrologica. Oftewel: complottheorieën. Er is een worst case-scenario, en de ander is daarvoor verantwoordelijk.

Wob-problemen

Ik loop regelmatig binnen bij overheden, en zie dan hoe het daar zoal toegaat in de ‘keuken’. Een ding wat mij is gebleken, is dat het ‘Wobben’ (‘Wob’ staat voor ‘Wet openbaarheid van bestuur’, een wet die de burger het recht geeft om informatie bij de overheid op te vragen) tot een gigantische overbelasting leidt bij deze overheden. Zeker bij de kleinere tot middelgrote organisaties die niet over een eigen ‘Wob-team’ beschikken.

De burger (en journalistiek) weet de Wob steeds beter te vinden. En feit is ook dat het steeds meer toenemende wantrouwen tegen de overheid tot steeds meer Wob-gebruik door de burger leidt.

De Wob dwingt overheden om binnen een X-aantal weken de gevraagde informatie toe te zenden aan de Wob-verzoeker. Weinig overheden lukt dat. Wob-verzoeken zijn vaak dermate omvangrijk (Verzoeker: “ik wil graag alle informatie, uit mails, brieven, apps, sms-berichten en vergelijkbaar schriftelijk materiaal, met betrekking tot bestuurlijke aangelegenheid X”) dat de afhandeling ervan zeeën van tijd kost. De informatie moet eerst uit alle bestuurlijke spelonken worden gehaald, om vervolgens door en Wob-ambtenaar te worden gelezen, zodat deze kan beoordelen of een woord, zin of alinea weggelakt moet worden (bijvoorbeeld omdat er privé-gegevens staan).

Kortom, u ziet hem al aankomen, de overheid levert niet op tijd, de burger ziet opzet in het spel (FAF), vult deze informatielacune in met een worst case-scenario, en zie daar: de geboorte van een complottheorie!

Met alle ellende van dien. Want, zoals men wel zegt: vertrouwen komt te voet en gaat te paard.

Wat is hier aan te doen?

In een aantal gevallen is er eenvoudigweg niks aan te doen. Vaak is het wantrouwen bij de burger al gevoed voordat deze überhaupt met de overheid in aanraking komt. Dat wantrouwen is hem of haar dan van elders aangereikt.

In andere gevallen is het wantrouwen gewoon terecht. Complotten bestaan immers! Soms heeft de overheid iets te verbergen. Soms is de overheid bezig om door middel van slimmigheidjes en ‘spin’ zaken voor elkaar te krijgen.

Maar in de meeste gevallen is er simpelweg sprake van een totale miscommunicatie. En dat is vooral aan de orde bij kleine en middelgrote overheidsorganisaties. Het beste dat je hier kunt doen is: even bellen!

Dat klinkt simpel, maar het werkt als een tierelier. Als jouw overheidsorganisatie de wettelijke Wob-termijnen niet kan waarmaken vanwege organisatorische problemen: bel dan even met de verzoeker. Leg hem uit dat je verschrikkelijk veel werk hebt aan zijn verzoek. Houd hem wekelijks op de hoogte van de voortgang. Geef aandacht. En wees vooral eerlijk en transparant om te vermijden dat je toezeggingen niet nakomt. Want u weet hoe het niet nakomen van toezeggingen wordt uitgelegd: in uw nadeel…

Vergeet hierbij een ding niet: het niet hebben van rechtstreeks contact met een ambtenaar is ook een informatielacune. Nooit iemand van een organisatie te spreken krijgen is een lacune. Je verschuilen achter een 140..-nummer is een lacune. En dergelijke lacunes worden ‘worst case’ ingevuld.

Vragen en advies

Hebt u vragen over het overheidsrecht? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.

Willem Brakenhoff