Netflix roert zich hevig op het vlak van de justitiële dwalingen en rechtspsychologie. Eerst hadden we de serie Making a murder. Die ging over een controversiële veroordeling van twee personen wegens moord. Beiden zitten nog altijd vast, ondanks hevig verzet tegen hun veroordeling. En nu is er de serie When they see us. Deze gaat over de veroordeling van vijf jongens wegens een verkrachting. Alle vijf zijn, na het al dan niet gedeeltelijke uitzitten van hun straf, later alsnog vrijgesproken. De series halen onze herinnering naar boven aan het vak Rechtspsychologie. Een obscuur keuzevak dat wij in de jaren 90 van de vorige eeuw volgden aan de universiteit.

CEAS

Het is inmiddels alweer lang geleden dat het vak Rechtspsychologie aan ons werd onderwezen. Maar het is ons altijd bijgebleven. Al was het maar omdat enkele van onze leraren van toen later bekend werden in verband met zaken over justitiële dwalingen. Vanwege hun lidmaatschap van de CEAS (de Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken). Een commissie die bekend is geworden door de zaken Ina Post en Lucia de B..

In al die zaken zagen we terugkomen wat ons in dat obscure keuzevak daarvoor al werd onderwezen. En we zien het nu weer terugkomen in de Netflix-series.

Rechtspsychologie

Zoals gezegd is het lang geleden dat we het vak Rechtspsychologie volgden. Maar misschien is het juist daarom wel interessant om verslag te doen van wat ons ervan is bijgebleven. Want dat is best wel veel. Kennelijk had het indruk op ons gemaakt. Terecht, zo blijkt nu uit de CEAS-zaken en de Netflix-series. Want eigenlijk verbazen wij ons over het feit dat datgene wat wij destijds leerden, niet allang gemeengoed is in de juridische wereld.

Wat ons altijd is bijgebleven, is het volgende:

• je kunt absoluut niet varen op het geheugen van mensen
• een schuldbekentenis is geen schuldbekentenis
• aanklagen is verhalen vertellen

Geheugen

Dat geheugen een weinig betrouwbaar verslag biedt van de werkelijkheid, blijkt al als je bij jezelf te raden gaat. Probeer datgene dat je een uur geleden deed maar eens helder voor de geest te halen. Lukt niet. Er hoeft maar gevraagd te worden naar de kleur van een auto, omgevingsgeluid of wat dan ook, en je moet het antwoord schuldig blijven. De mens en zijn brein bewegen zich dermate selectief door de wereld, dat er nauwelijks iets tot hem doordringt.

Daarbij komt dat mensen geneigd zijn om nieuwe informatie – die tot hen komt ná het desbetreffende voorval (bijvoorbeeld omdat ze die vernemen van een ondervrager) – in te weven in het voorval zelf. Het is het bekende verhaal van het ‘niet aan een roze olifant denken’. Je doet het toch. En daarmee is die olifant een psychische realiteit geworden. Op dezelfde manier kun je iemand tijdens een ondervraging een beeld inprenten van de kleur van het overhemd van de dader. Roep een paar keer rood, en er ontstaat een beeld van rood in het brein van de ondervraagde. Later kan die niet meer onderscheiden of het was ingebeeld of een echte herinnering. Inbeelding en herinnering bestaan uit dezelfde ‘stof’: de psyche. Beide bestaan niet (meer) in de realiteit, maar enkel in die psyche. En als psychische ‘stof’ kunnen ze niet meer worden onderscheiden op hun realiteitsgehalte.

Kortom: je kunt iemand van alles wijs maken over zijn herinnering.

Schuld bekennen

Waar wij destijds, tijdens het vak Rechtspsychologie, van opkeken, is dat mensen kennelijk in staat zijn om schuld te bekennen aan een voorval waaraan zij niet schuldig zijn. Waarom zou iemand dat doen?

Wel, het blijkt dat er vele redenen zijn voor mensen om schuld te bekennen terwijl men onschuldig is. En het is van belang om hier goed te beseffen dat niet iedereen zo denkt en overweegt als jij. Er zijn verschillen in het vertrouwen dat mensen in anderen stellen. Er zijn verschillen in kennis. Er zijn verschillen in angst. Er zijn verschillen in de manier waarop we omgaan met autoriteit. En er zijn verschillen in de beïnvloedbaarheid van mensen. De een laat zich gemakkelijker hypnotiseren dan de ander, om maar een voorbeeld te noemen.

En er zijn dus mensen die al dan niet snel bezwijken tijdens een verhoor. Die er vanaf willen zijn. Die meebewegen met de beloften van de agent (“als je gewoon bekent, dan komt het allemaal goed”), of met een dreigement (“als je nu niet bekent, heeft dat zeer ernstige gevolgen voor jou”). En er zijn mensen die dermate in de war raken van een ondervraging dat ze zelf daadwerkelijk gaan geloven dat ze schuldig zijn.

Zoals met betrekking tot het geheugen werd gezegd: iemand kan een beeld of herinnering in je hoofd planten. Een valse herinnering. En terwijl jij denkt dat je je iets herinnert, haal je enkel het ingeplante beeld naar boven. Je vergist je. Het is niet je herinnering. Het is het beeld dat de ander zojuist had geschetst.

Juist hiervan zien we veel terugkomen in de Netflix-zaken. Bij die zaken ging het steeds om verdachten die minder toerekeningsvatbaar waren. Hetzij omdat ze minder begaafd waren, hetzij omdat ze nog erg jeugdig waren.

Maar niet enkel jeugdigen of minder begaafden bekennen terwijl ze onschuldig zijn.

Verhalen en verankeren

Bij het verankeren gaat het om piketpaaltjes. Die paaltjes zijn de keiharde bewijzen. Op een plaats delict zijn er altijd wel bewijzen of feiten aan te treffen. Maar veelal zeggen die op zichzelf niet zoveel. Je DNA is aangetroffen op het lijk en iemand zag je ruzie maken met het slachtoffer. Die feiten kunnen als ankers dienen in een verhaal over schuld. Ruzie + DNA op het lichaam = schuld. Maar ze kunnen ook als ankers dienen in een ander verhaal. Tijdens de ruzie was sprake van een heftige woordenwisseling en daarbij is speeksel van de verdachte op het slachtoffer terecht gekomen. Daaruit blijkt niet per se dat de een de ander heeft vermoord.

Het komt hier dus aan op de kunst om aan de hand van enkele feiten, die als ankers dienen, een verhaal over schuld dan wel onschuld te ontwerpen. En sommigen zijn daar beter in dan anderen. Hetgeen niet per se een juridisch talent is. Want dat de aanklager in de zaak over Netflix-serie When they see us goed was in het verzinnen van verhalen, blijkt wel uit het feit dat ze ook een succesvolle thriller-auteur was. In de zaak zelf leek dit talent tot verhalen ontwerpen (fantaseren) haar echter ernstig te hebben misleid. Met alle ellende van dien.

Psychologie in het recht : alleen strafrecht?

Als rechter, maar ook als aanklager, agent en verdediger, hoor je deze psychologie te kennen. Je hoort te weten dat iemand schuld kan bekennen terwijl ie onschuldig is. Dat dat soort dingen werkelijk gebeurt. En dat het geheugen ernstig kan haperen, en bijzonder beïnvloedbaar is. En dat het woordje ‘dus’ tussen feit en als logisch voorgespiegelde consequentie wellicht helemaal niet betekent dat er sprake is van een onverbiddelijke logica. Dat kan een hoop Netflixable ellende voorkomen.

Maar niet alleen in het strafrecht is kennis van de psychologie van groot belang om ongelukken te voorkomen. Dat geldt ook voor andere rechtsgebieden. Daarover een volgende keer.

Vragen en advies

Hebt u vragen over psychologie en recht? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.