Enkele weken geleden heeft de Rechtspraak de stekker uit het digitaliseringsproject Kwaliteit en Innovatie (KEI) getrokken. Het wordt alom gezien als een falen van betrokkenen. Maar is dat wel terecht? Geeft de Rechtspraak met de beslissing om het project stop te zetten niet veeleer blijk van rationele vermogens? Het komt immers niet zelden voor dat men zich in de wereld van de grote projecten (ICT, infra, bouw) laat leiden door een bekende waan, de ‘sunk-cost fallacy’…

Sunk-cost fallacy

Hoe noem je deze waan in goed Nederlands? De ‘verzonken kosten denkfout’? Of: ‘goed geld naar kwaad geld gooien’? ‘Trekken aan een dood paard’? Meestal spreekt men kortweg over ‘verzonken kosten’. En dat geeft meteen aan waar de oorzaak van de waan zit: je hebt veel geld geïnvesteerd in een project. De waan (of denkfout) zelf zit hem in de gevolgen die die vaststelling heeft: je wilt de stekker niet uit het project halen omdat er al zoveel in geïnvesteerd is. Maar is dat wel een goede, of rationele reden om te blijven investeren?

Soms wel natuurlijk. Als je reden hebt om te veronderstellen dat de verzonken kosten wel weer zullen worden terugverdiend als het project eenmaal opgeleverd is, is het rationeel om door te blijven ontwikkelen. Dat is het hele idee van investeren natuurlijk. Maar het komt ook vaak voor dat niet de te verwachten opbrengsten (‘return on investment’) reden zijn om door te gaan met een project, maar de reeds geïnvesteerde kosten. En dat alles onder het mom van ‘nu stoppen zou zonde zijn van alle geïnvesteerde geld’.

Hetgeen dus een denkfout is die tot foute besluiten kan leiden. In sommige gevallen blijkt gedurende de ontwikkeling van een project dat de geïnvesteerde kosten (door welke oorzaak dan ook) niet zullen worden terugverdiend. Doorgaan betekent dan ‘goed geld naar kwaad geld gooien’. Het lijkt dan logisch om te stoppen en het verlies te nemen, maar het komt bijzonder vaak voor dat mensen aan een project blijven trekken ondanks dat bekend is dat men op een doodlopende, of verliesgevende, weg zit. Een fenomeen dat we overigens niet alleen zien bij grote projecten op het gebied van ICT en infra. Ook in het recht zien we het verschijnsel waar partijen maar door blijven procederen vanwege het feit dat al zoveel advocaatkosten zijn gemaakt. Het is in veel gevallen reden om niet te schikken, ook al is de kans op een eindoverwinning klein.

Verlies-aversie

Het heeft allemaal te maken met verlies-aversie. Bekend is het psychologische experiment ‘The dollar auction game’ (pdf). Iemand veilt een dollar en twee mensen dingen mee. Regel is dat de bieders hun inleg te allen tijde kwijt zijn. De veiler krijgt dus zowel de inleg van de winnaar als van de verliezer. De winnaar krijgt de dollar. De bieders beginnen met een lage inzet: dubbeltje, 15 cent, kwartje, etc.. Op een gegeven moment biedt er een 99 cent. De ander biedt een dollar. Game over, zou je denken. Maar nee hoor, de meeste bieders hebben de neiging om door te gaan. Er wordt 1,10 geboden, 1,25, 1,50 … ga maar door. Het blijkt dat de bieders geneigd zijn om vele malen meer te bieden dan de waarde van het geveilde. Biljetten van 1 dollar zijn over de toonbank gegaan voor 5 dollar! Hetgeen de aanbieder dus die 5 dollar plús de inleg van de verliezer (zeg 4,90) opleverde. 9,90 dollar voor een dollar… niet gek!

Voer voor psychologen dus. Welke waan ligt ten grondslag aan dit irrationele gedrag van de bieders? Wel, het heeft dus te maken met verlies-aversie. Men wil de inleg (‘sunk-cost’) niet kwijt. Verder zullen er natuurlijk zaken als ‘gezichtsverlies’ meespelen.

Escalatie

De Dollar auction game heet ook wel een ‘escalatie-game’. Uit het experiment blijkt namelijk hoezeer projecten en investeringen de neiging hebben tot escalatie. Het goede geld naar kwaad geld gooien, leidt tot steeds meer kwaad geld. De verzonken-kostenpost wordt steeds omvangrijker. En zo kan het gebeuren dat projecten (de veiling van een dollar, of de aanleg van een hoge-snelheidslijn) volledig uit de bocht gieren.

Handige bestuurders

Zoals voor al dit soort wanen, fallacies en denkfouten geldt, geldt ook voor de sunken-cost fallacy dat het goud is in handen van politieke en bestuurlijke beïnvloeders. Als jij immers per se wenst dat een project doorgang zal vinden (om welke reden en/of verborgen agenda dan ook) is het aan te raden om er direct bakken met geld tegenaan te gooien. Opstartkosten, ontwerpkosten, onderzoekskosten, ontwikkelkosten, noem maar op. Voer het allemaal van begin af aan zoveel mogelijk op.

Geen mens die er naderhand nog de stekker uit durft te trekken. Het vergt namelijk moed om rationeel te blijven denken wanneer je eenmaal 99 cent hebt geboden op een dollar. Wie durft er immers voor gemeenteraad of Kamer te pleiten voor het nemen van verlies, en/of voor gezichtsverlies?

KEI

Het blijkt nu dat de Rechtspraak rationeel kan blijven nadenken. Ook wanneer er sprake is van omvangrijke verzonken kosten. De stekker is uit KEI getrokken. We hadden al eerder begrepen dat de rechterlijke macht steeds beter wordt opgeleid in de psychologie van beïnvloeding, heuristieken en fallacies. Kennelijk is het ook tot het bestuur doorgedrongen. Uitstekend!

Vragen en advies

Hebt u vragen op het gebied van strategie, motivationele psychologie of beslissingsheuristieken? Hecht u belang aan een rationele en oplossingsgerichte benadering? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.